همة ادله‏اي كه ضرورت وجود امام معصوم در دوران خاتميت و پس از رحلت پيامبر اكرم را اثبات مي‌كنند، ضرورت وجود منجي و موعود نهايي در دوران غيبت و همة دوران‏هاي پس از پيامبر اكرم را نيز شامل مي‏شوند. در‌عين‌حال، مي‏توان براي اثبات ضرورت وجود منجي و موعود نهايي، ادله‏اي را اقامه كرد. همگي مي‏دانيم كه كامل كردن شرايط براي رشد و تكامل آزادانه و آگاهانة انسان‌ها، كمك به رشد عقلاني و تربيت روحي و معنويِ انسان‌هاي مستعد، تشكيل جامعة آرماني بر اساس خداپرستي و ارزش‏هاي الهي و گسترش عدل‌و‌داد در سراسر زمين از جملة مهم‌ترين اهداف برانگيختن پيامبران و فرستادن پيام‏هاي آسماني بوده است. هر‌يك از پيامبران با توجه به شرايط عصر خويش توانستند تا اندازه‏اي در تحقق برخي از اين اهداف موفق شوند. اما هيچ‏يك از آنان موفق به تشكيل حكومت جهاني نشدند؛ يعني هيچ‌كدام نتوانستند عدل جامع و عمومي را برقرار سازند؛ هر‌چند برخي از آنان موفق شدند در محدودة جغرافيايي خاصي حكومت الهي را تشكيل دهند.
از طرفي مي‏دانيم كه خداي متعال در قرآن كريم و ساير كتاب‏هاي آسماني وعدة تحقق حكومت الهي را در پهنة زمين داده است، كه مي‏توان آن را نوعي پيشگويي نسبت به فراهم شدن زمينة پذيرش دين حق در سطح وسيعي از جامعة انساني به‌حساب آورد. تحقق حكومت ديني و الهي در سطح جهان را مي‏توان هدف نهايي بعثت پيامبر خاتم و دين جهاني و جاوداني او به‌حساب آورد. به تعبير ديگر، دين اسلام، ديني جهاني است و براي هدايت همة جهان آمده است. اما روشن است كه تاكنون اين هدف محقق نشده و قرآن كريم وعدة تحقق آن را داده است. همان‌طور كه خواهيم گفت، بر اساس معارف اسلامي و آيات قرآني، آيندة بشريت در همين كرة خاكي، آينده‏اي روشن و اميدبخش است.
با توجه به اينكه امامت، متمِّم نبوت و تحقق‏بخش حكمتِ خاتميت است، و با توجه به اينكه مي‏دانيم اين مهم، يعني برقراري عدل الهي و اجراي احكام الهي در گسترة زمين، تا به حال تحقق نيافته است، مي‏توان نتيجه گرفت كه اين هدف به‌وسيلة آخرين امام و آخرين بازماندة نسل پيامبران، مهدي موعود، تحقق خواهد يافت.
علامه طباطبايي در تبيين ضرورت وجود منجي و موعود، بياني ديگر دارند. مي‏توان بيان علامه طباطبايي را به‌صورت زير دسته‏بندي كرد:
الف) همة انواع آفرينش مشمول قانون هدايت عمومي هستند؛ يعني ابزار و وسايل مقتضي براي هدايت در اختيار همة موجودات قرار گرفته است؛
ب) در اين ميان نوع انسان، براي هدايت و وصول به كمال انسانيت و سعادت نوعي خود، مجهز به نيرويي به نام وحي، نبوت و امامت شده است؛
ج) كمال دنيوي مقدمة كمال اخروي است؛
د) روشن است كه اگر انسان‌ها در زندگي اجتماعي خود به اين كمال و سعادت نرسند، در آن صورت تجهيز آنان به چنين نيرو و استعدادي لغو و بيهوده خواهد بود؛
هـ) بدون وجود انساني كامل (منجي) كه بتواند زمينة شكوفايي همة استعدادهاي انساني را فراهم كند، چنين سعادت و كمالي به دست نخواهد آمد؛
و) لغو و باطل نيز در آفرينش خداوند راه ندارد؛
ز) پس وجود منجي جهاني براي نيل به سعادت اجتماعي ضرورت دارد.
تقرير ديگر اين استدلال را مي‏توان به اين صورت دسته‏بندي كرد:
الف) بشر از نخستين روزهاي سكونت خود در كرة زمين و تشكيل جامعة انساني، به‌طور فطري در آرزوي داشتن يك زندگي اجتماعي سعادتمندانه بوده و همواره به اميد دستيابي به چنين آرزويي حركت مي‏كرده است؛
ب) اگر اين آرزو و خواستة بشر امكان تحقق خارجي نداشت، در آن صورت تجهيز بشر به آن، خلاف حكمت بود. به تعبير ديگر، وجود چنين آرزويي در نهاد بشر، نشان‌دهندة تحقق آن است؛ همان‌گونه كه وجود گرسنگي در انسان، نشان‌دهندة وجود عامل رفع‌كنندة آن در جهان خارج است و يا وجود تشنگي نشان‌دهندة وجود آب است؛ و‌الا اگر آب و غذايي وجود نمي‏داشتند، تشنگي و گرسنگي هم محقق نمي‏شد؛
ج) پس آيندة جهان ضرورتاً روزي را در بر خواهد داشت كه «در آن روز جامعة بشري پر از عدل‌و‌داد شده و با صلح و صفا همزيستي كند و افراد انساني غرق فضيلت و كمال شوند».

ملل و اقوام مختلف در اصل اعتقاد به ظهور يك منجي در آخر‌الزمان تقريباً اتفاق‌نظر دارند و هر‌كدام بر اساس فرهنگ خود نامي بر آن نهاده‏اند؛ هر‌چند دربارة مصداق او، ويژگي‌‏هاي شخصيتي او، چگونگي ظهور او، مشخصات دوران حضور او و هدف او اختلافات زيادي ميان مسلمانان و ديگران وجود دارد. ما به فراخور بحثمان توضيحي كوتاه در مورد موعود در اديان ابراهيمي ارائه مي¬دهيم.
موعود پاياني يهوديان، شخصي است از تبار داود كه مي‏خواهد قوم يهود را نجات دهد و آنان را از سختي و فلاكت برهاند. يهوديان در سراسر تاريخ محنت‏بار و پر از رنج و سختي خود، همواره به اميد ظهور «مسيحا»، همة انواع تحقير و شكنجه را تحمل كرده‏اند. آنان معتقدند كه در آخرالزمان منجي و موعودشان خواهد آمد و آنان را از ذلت و درد و رنج رها خواهد ساخت و قوم يهود را فرمانرواي جهان خواهد كرد.
بسياري از مسيحيان نخستين، يعني نخستين كساني كه به حضرت عيسي ايمان آوردند، از جمله يهودياني بودند كه مي‏پنداشتند عيسي‏بن‌مريم، همان موعود منتظر و منجي يهوديان است. اما پس از مدتي مشاهده كردند كه مسيح نيز نتوانست آن انتظارات را محقق سازد و به پندار آنان به صليب آويخته شد. پس از آن معتقد شدند كه پس از سه روز كه از مرگ او گذشت، مجدداً از قبر خود برخاسته و به آسمان‏ها رفته و منتظر موقعيتي ديگر براي بازگشت است. فرقه‌هاي مختلف مسيحيت از آن زمان تا روزگار حاضر به اميد بازگشت ثانوي عيسي مسيح دعا مي‌كنند.
در اسلام نيز هم اهل سنت و هم شيعه به موعود آخرالزمان معتقدند و تفاوت اساسي آنان در مسئلة غيبت است. اهل سنت نيز موعود را از نسل حضرت فاطمه و امام حسين مي‌دانند و بسياري از احاديث را كه در وصف آن حضرت در منابع شيعي وجود دارد، مي‌پذيرند. حتي بسياري از بزرگان اهل سنت دربارة امام زمان كتاب مستقل نوشته‌اند.
در‌مجموع مي‌توان انتظار موعود آخرالزمان را از انديشه¬هاي مشترك ميان اديان دانست.

1. مهدي در قرآن
قرآن كريم، در آيات متعددي با قاطعيت از پيروزي نهايي اسلام، غلبة صالحان و پارسايان، كوتاه شدن دست زورگويان و آيندة درخشان و سعادتمندانة بشريت سخن مي‏گويد:
او كسي است كه فرستادة خود را با هدايت و دين حق فرستاد، تا آن را بر همة اديان غالب گرداند؛ هر‌چند مشركان كراهت داشته باشند.
و هر‌آينه در زبور پس از ذكر (تورات) نوشتيم: «بندگان شايسته‏ام وارث (حاكم) زمين خواهند شد».
به‌درستي كه زمين از آنِ خداوند است و آن را به هر‌كس از بندگانش كه بخواهد، واگذار مي‏كند، و سرانجام [نيك] براي پارسايان است.
و مي‏خواهيم بر مستضعفان زمين منت نهاده و آنان را پيشوايان و وارثان روي زمين قرار دهيم.
خداوند به كساني از شما كه ايمان آورده و كارهاي شايسته انجام داده‏اند، وعده مي‏دهد كه قطعاً آنان را حكمران روي زمين خواهد كرد؛ همان‌گونه كه به پيشينيان آنها خلافت روي زمين را بخشيد، و دين و آييني را كه براي آنان پسنديده، پابرجا و ريشه‏دار خواهد ساخت، و ترسشان را به امنيت و آرامش مبدل مي‏كند؛ آن‌چنان‌كه تنها مرا مي‏پرستند و چيزي را شريك من نخواهند ساخت، و كساني كه پس از آن كافر شوند، آنها فاسقان‌اند.
همان‏گونه كه مشاهده مي‏شود، قرآن كريم به‌صورت قطعي و يقيني خبر از غلبة دين اسلام بر ساير اديان مي‌دهد و سخن از حكومت صالحان و پارسايان بر سراسر زمين مي‏گويد. از اينجا مي‏توان نتيجه گرفت كه انديشة مهدويت يك انديشة جهاني و يك فلسفة بزرگ براي آيندة انسان و بشريت است.
2. مهدي در روايات
صرف‏نظر از آيات قرآن، مجموعة بسيار وسيعي از روايات در مجامع معتبر روايي، اعم از منابع اهل سنت و منابع شيعي، وجود دارد كه به مسئلة مهدويت و تبيين ابعاد و جوانب مختلف آن پرداخته‏اند. برخي از عناوين محورهاي كلي دربارة مهدي موعود، كه در روايات به‌تفصيل بيان شده‏اند، عبارت‌اند از:
الف) ذكر جزئيات تولد آن حضرت؛
ب) بيان نسب خانوادگي او؛
ج) تأكيد بر عمر و غيبت طولاني او؛
د) بشارت به ظهور آن حضرت؛
هـ) بيان علايم ظهور؛
و) بيان جزئيات و ويژگي‌‏هاي عصر حضور.
كثرت روايات مربوط به مهدويت به‌اندازه‏اي است كه براي هيچ‌كس جاي ترديدي دربارة آن وجود مقدس باقي نمي‏گذارد. حتي رواياتي كه اهل سنت از پيامبر اكرم دربارة حضرت مهدي نقل كرده‏اند، به تصديق عده‏اي از علماي خودشان به حد تواتر مي‏رسد و گروهي از انديشمندان و پژوهشگران اهل سنت اعتقاد به آن حضرت را مورد اتفاق همة فرقه‏هاي اسلامي دانسته‏اند. عده‏اي ديگر از انديشمندان اهل سنت نيز كتاب‏هاي مستقلي دربارة آن حضرت و علايم ظهور او نوشته‏اند. شهيد صدر دربارة كثرت روايات دربارة مهدي موعود مي‏گويد: «با جست‌و‌جوي ناقصي كه داشتم، در مجامع حديثي اهل سنت چهارصد حديث از پيامبر دربارة مهدي موعود يافتم و در‌مجموع بيش از شش‏هزار حديث در مجامع مختلف روايي، اعم از كتاب‏هاي اهل سنت و شيعه، دربارة مهدي موعود آمده است».

اگر بشريت همواره و در هر زماني نيازمند به وجود امام است، پس چرا امام دوازدهم غايب است؟ فلسفه و راز غيبت او چيست؟ آيا اين غيبت طولاني مخلّ وظايف امامت نيست؟ مردمان چه بهره‏اي از امام غايب مي‏توانند داشته باشند؟
1. حكمت الهي
بهترين و دقيق‏ترين پاسخ اين است كه علت و راز اصلي غيبت را خدا مي‏داند. توضيح آنكه ما به حكيم بودن خداوند اعتقاد داريم و بر اين باوريم كه خداي متعال كار عبث و بي‏حكمت انجام نمي‏دهد. همة كارهاي او حكمتي دارند؛ هر‌چند ممكن است حكمت بسياري از كارهاي او براي عموم مردمان روشن نباشد. از‌آنجا‌كه طرح امامت، طرحي الهي است، حضور و غيبت امامان نيز وابسته به اراده و حكمت خداوند است. بر اين اساس، مي‏گوييم حكمت خداوند چنين اقتضا كرده است كه دوازدهمين امام را براي مدتي نامعلوم از ديدگان عموم انسان‌ها پنهان كند.
يكي از شاگردان امام صادق به نام عبداللّه‏‌بن‌فضل هاشمي مي‏گويد از امام صادق شنيدم كه فرمودند:
براي صاحب اين امر غيبتي است كه چاره‏اي از آن نيست و هر باطل‏گرايي در آن به ترديد خواهد افتاد. به آن حضرت عرض كردم كه فدايت شوم، فلسفة اين غيبت چيست؟ در پاسخ فرمود: اجازة آشكار كردن دليل آن را براي شما نداريم. عرض كردم: حكمت و راز غيبت او چيست؟ در پاسخ فرمود: حكمت غيبت او همانند حكمت غيبت حجت‏هاي الهي پيشين است. به‌درستي كه حكمت غيبت او آشكار نمي‏شود، مگر پس از ظهورش؛ همان‌گونه كه حكمت كارهاي خضر در سوراخ كردن كشتي، كشتن نوجوان و درست كردن ديوار براي موسي آشكار نشد، مگر هنگام جدايي آن دو. اي ابا‌فضل، مسئلة غيبت، امري از امور الهي و سري از اسرار خداوندي و غيبي از غيب‏هاي الهي است و هر‌گاه بدانيم كه خداي عز وجل حكيم است، حكيمانه بودن همة كارهاي او را تصديق خواهيم كرد؛ هر‌چند دليل آن براي ما روشن نباشد.
برخي معتقدند وجود امام همچون خورشيد است كه با چشم عادي نمي‏توان آن را ديد و عدم مشاهدة جمال امام به ضعف ديدگان ما باز‌مي‌گردد.
اين ديده نيست لايق ديدار روي دوست چشمي دگر بده كه تماشا كنم تو را
با‌اين‌وجود، در برخي از رواياتِ مهدويت به برخي از اسرار و علل غيبت اشاره شده است كه به پاره‏اي از آن اشاره مي‌كنيم.
2. حفظ جان امام زمان
با نگاهي اجمالي به سرگذشت ساير امامان به‌خوبي دانسته مي‏شود كه براي هيچ‌يك از امامان پيشين شرايط برقراري و تشكيل حكومت عدل اسلامي فراهم نشد؛ اما ائمه به تحكيم مباني عقيدتي و نشر معارف و احكام اسلامي و تربيت و تهذيب نفوس مستعد پرداختند و تا جايي كه شرايط اجازه مي‏داد، به‌صورت مخفيانه مردم را به مبارزه با ظالمان و جباران دعوت مي‏كردند و آنان را به تشكيل حكومت الهي مهدوي اميدوار مي‏ساختند و بالاخره يكي پس از ديگري به شهادت رسيدند. اما توانستند به مدت دو قرن و نيم تلاش و مجاهدت طاقت‏فرسا، حقايق بسيار زيادي از اسلام را براي مردم بيان كنند. بدين‌ترتيب معارف اسلامي در ابعاد گوناگونش در جامعه انتشار يافت و بقاي شريعت محمدي تضمين شد. ضمناً در گوشه و كنار كشورهاي اسلامي گروه‏هايي براي مبارزه با حاكمان ستمگر تشكيل شد و دست‏كم توانستند تا حدودي جلو ستم‏ها و خودسري‏هاي جباران را بگيرند.
آنچه وحشت و اضطراب حاكمان خودكامه را برمي‏انگيخت، وعدة ظهور حضرت مهدي بود كه هستي آنان را تهديد مي‏كرد. از‌اين‌رو، حاكمان و مستبدان معاصر با امام حسن عسكري به‌شدت ايشان را تحت نظر قرار دادند كه اگر فرزندي براي آن حضرت متولد شود، او را به قتل برسانند و خود آن بزرگوار را نيز در عنفوان جواني به شهادت رساندند. ولي ارادة خداي متعال بر اين قرار گرفته بود كه حضرت مهدي متولد و براي نجات جامعة بشري ذخيره شوند.
بنابراين مي‏توان گفت اگر امام زمان ـ ‌كه واپسين ذخيرة الهي براي امت اسلامي و همة جهانيان است‌ ـ از نظرها پنهان نمي‏شد، حاكمان جبار، او را نيز مانند اجدادش به شهادت مي‏رساندند. انگيزة سلاطين و حاكمان، براي به شهادت رساندن وجود مقدس ولي عصر به‌مراتب بيشتر از ساير امامان بوده است؛ زيرا اخباري كه از پيغمبر اكرم به دست آنان رسيده بود، از اين حكايت داشت كه دوازدهمين پيشواي مسلمانان و واپسين جانشين پيامبر، حكومت كفر را از روي زمين برخواهد چيد. همين مسئله باعث شده بود سلاطين و جباران در صدد برآيند كه نگذارند امام زمان متولد شود و اگر تولد يافت، او را به شهادت برسانند.
به اين حقيقت در بسياري از روايات اهل‏بيت تصريح شده است و آن‌گونه كه از روايات استفاده مي‏شود، از زمان پيامبر اكرم، چنين مسئله‏اي پيش‏بيني شده بود. امام صادق در حديثي از پيامبر اكرم نقل مي‏كند كه فرمودند: «مهدي چاره‏اي جز غيبت ندارد. عرض شد: چرا اي رسول خدا؟ در پاسخ فرمودند: به سبب ترس از كشته شدن».
البته بايد توجه داشت كه اين ترس، ترسي شخصي نبوده است، بلكه منظور از آن، ترس از ناتمام ماندن برنامة الهي و ترس از عدم تحقق وعدة خداوند دربارة برقراري عدل‌و‌داد در سراسر گيتي است؛ زيرا همان‏طور كه گفتيم، مهدي موعود، تحقق‏بخش همة اهداف پيامبران و اولياي الهي است؛ غايت عملي برانگيختن پيامبران است. پس اگر به سبب ترس از قتل، از ديدگان غايب شده است، ترسي شخصي نيست، بلكه براي ترس از ناتمام ماندن تلاش‏ها و مجاهدت‏ها و مبارزات همة پيامبران و صالحان در طول تاريخ است.
پاسخ به يك پرسش
اگر علت غيبت امام زمان حفظ جان آن حضرت باشد، آيا خداوند نمي‏توانست جان او را از شر دشمنان محفوظ دارد و اجازة تعدي و تجاوز به حريم آن بزرگوار را به هيچ‌كس ندهد؟
پاسخ: البته خداوند قادر مطلق است و بر هر كاري تواناست و مي‏توانست حتي تصور تجاوز به حريم حضرت مهدي را از ذهن دشمنانش بيرون كند و حتي مي‏توانست همة دشمنان او را در يك لحظه به ياران وفادار براي او تبديل سازد. اما روشن است كه چنين كاري با اختيار و آزادي بشر در انتخاب مسير زندگي خود منافات دارد. سنت الهي اين است كه هم قدرت انتخاب راه هدايت را به بشر بدهد و هم توانايي حركت اختياري در مسير ضلالت را. اين خود بشر است كه بايد با اختيار و آگاهي و با ارادة آزاد مسير خود را انتخاب كند؛ والا خداوند مي‏توانست از همان ابتدا بشر را نيافريند و يا پس از آفرينش او مي‏توانست وي را جبراً به‌سوي هدايت بكشاند.
3. امتحان الهي
در برخي از روايات، آزمايش و امتحان مردم، به‌منظور تشخيص مقدار پايداري و بردباري آنان، به‌عنوان يكي ديگر از حكمت‏هاي غيبت معرفي شده است. امام موسي كاظم در اين باره فرمود:
اي فرزندان من، خدا را خدا را كه مواظب دين خود باشيد؛ مبادا كسي شما را از آن گمراه كند. بدانيد كه براي صاحب اين امر (مهدي موعود) چاره‏اي جز غيبت نيست. [غيبت او آن‌قدر طولاني خواهد بود] كه مؤمنانِ به او، از او روي‌گردان مي‏شوند. اين چيزي نيست جز ابتلايي از ناحية خداوند كه انسان‌ها را با آن آزمايش مي‏كند.
4. فراهم آمدنِ زمينة پذيرش حق در جهان
درست است كه بر اساس اعتقاد شيعيان حقانيت و مشروعيت حكومت، به‌ويژه حكومت ائمة اطهار، از ناحية خداوند است و خداوند براي نصب و تعيين امام هرگز جايگاه مردمي و ميزان مقبوليت عمومي فرد را مد نظر قرار نمي‏دهد، اما تحقق حكومت الهي وابستگي صددرصد به اراده و خواست و پذيرش مردمان دارد. بسياري از ائمة اطهار نيز چون از مقبوليت و پذيرش عمومي برخوردار نبودند، نتوانستند حكومت اسلامي را محقق سازند. همان‌طور كه پيش‌تر اشاره شد، مهدي موعود ذخيره‏اي است براي تحقق حكومت الهي در سراسر گيتي. روشن است كه اقامة عدل الهي در سراسر گيتي متوقف بر پذيرش و آمادگي جمع قابل توجهي از مردم در گوشه و كنار جهان است. از طرفي مي‏دانيم كه در آغاز امامت امام زمان چنين آمادگي‏اي فراهم نبود، و از طرفي خداي بزرگ مي‏داند در آينده، زماني فرامي‏رسد كه بيشتر مردم، لياقت حكومت عدل الهي را مي‏يابند. بر اين اساس با غايب ساختن امام زمان، آن حضرت را از بلاها حفظ فرموده است تا شرايط لازم براي جهاني‏سازي عدل و معرفت و عبوديت فراهم آيد.
توضيح آنكه در آستانة ظهور امام زمان، هر‌چند زمين پر از ظلم و جور مي‏شود، آمادگي براي پذيرش حق در ميان مردم بيش‌از‌پيش خواهد شد. مي‏توان چنين وضعيتي را در قالب مثالي عادي تصور كرد: شخصي را فرض كنيد كه سرش درد مي‌گيرد و اين سردرد چنان به او فشار مي‏آورد كه آسايش او را به‌كلي سلب مي‏كند و هيچ عضو سالمي براي او باقي نمي‏گذارد. چنين فردي هر قدر هم كه سرسخت باشد، عاقبت به پزشك مراجعه و به نسخة او عمل خواهد كرد. عالَم نيز همين‌گونه است. ستم و فاجعه و جنايت در اين عالم، روزبه‏روز بيشتر مي‏شود تا دنيا به جايي مي‏رسد كه از آن به مُلئت ظلماً و‌جورا تعبير مي‏شود و اين مثل همان مريضي است كه هر‌چه درد او افزون‏تر مي‏شود، آمادگي‏اش براي پذيرفتن نسخة پزشك بيشتر مي‏شود؛ به‌ويژه وقتي راه‏هاي گوناگون را براي درمان بيماري‏اش مي‏آزمايد و از همه‌جا سرخورده مي‏شود، در برابر نسخة طبيب به‌طور كامل تسليم مي‌شود.
جامعة بشري، قرن‏هاست كه راه‏هاي گوناگون را مي‏آزمايد. در قرن گذشته، تقريباً نيمي از مردم دنيا به رژيم سوسياليستي‌ ـ ‌ماركسيستي دل‌بسته بودند و تصور مي‏كردند كه سعادت آنها در اين راه است؛ اما پس از هفتاد سال به نادرستي و نارسايي اين مسير پي بردند. اكنون نيز گروه زيادي از انسان‌ها پيرو ليبرال‌ دمكراسي غرب هستند. اينان نيز به انحرافي بودن و اضمحلال اين راه پي بردند. در‌عين‌حال، ممكن است همچون گذشته مجدداً به دنبال راه‏هاي بشري نوتر و جديدتري براي ادارة جهان و برقراري عدالت و رهايي از جور و ستم باشند. اما بالاخره روزي خواهد رسيد كه براي اغلب مردمان روشن مي‏شود كه گره‏گشاي اصلي، موعود الهي است و همگي ملتمسانه از او مي‏خواهند كه بيايد و بشر را از چنگال دام‏هاي خودساخته برهاند.
به نظر مي‏رسد كه اين سخن بلند مرحوم خواجه نصيرالدين طوسي به همين نكته اشاره داشته باشد: «غيبت مهدي نه از ناحية خداوند است و نه از ناحية خودش، بلكه معلول كارهاي مكلفان و مردمان است. معلول اين است كه مردمان به حكومت آن حضرت تمكين نداشته و آن را نمي‏پذيرند و حاضر به اطاعت و پيروي از او نيستند، و هر‌گاه كه اين علت برطرف شود، ظهور نيز محقق خواهد شد».
مرحوم فاضل مقداد نيز دربارة علت غيبت مي‌فرمايد: يكي از علل و عوامل غيبت امام زمان، كثرت دشمنان و اندك بودن پيروانش است.

در روايات مربوط به مهدويت بسياري از ويژگي‌‏هاي عصر ظهور و خصوصيات جامعة آرماني اسلامي و الهي مهدي موعود ترسيم شده است. توجه به اين ويژگي‌‏ها مي‏تواند به ما كمك كند تا مسير حركت خود را در آن جهت شكل داده و بكوشيم تا زمينة تحقق نهايي و كامل آنها را توسط حضرت مهدي فراهم سازيم و جامعة خود را به‌صورت جامعه‏اي مهدي‏پسند درآوريم. شناخت ويژگي‌‏هاي آن جامعة آرماني، در‌حقيقت به‌منزلة آيينه‏اي است كه مي‏توان زشتي‏ها و زيبايي‏هاي جوامع كنوني را در آن ديد و با شناخت انحرافات و كجي‏ها، در جهت زدودن آنها گام برداشت. برخي از ويژگي‌‏ها و خطوط كلي جامعة مهدوي به اين شرح است:
الف) رفتار بر اساس سيرة پيامبر اكرم؛
ب) احياي معارف قرآني و نبوي در سطح جامعه؛
ج) الهي كردن خواسته‏ها و اميال مردم؛
د) نزول همة بركات آسمان و زمين بر مردمان؛
ه‍) برقراري امنيت فراگير؛
و) شكوفايي همة استعدادهاي عقلي و معرفتي مؤمنان و آشكار شدن علوم پيامبران؛
ز) نابودي همة مظاهر بدعت؛
ح) فراگيري ايمان و صلاح و فضيلت.