پرسش از ساحت‏هاي وجودي انسان، پيشينه‏اي ديرينه دارد.
عده‌اي بر دو‌ساحتي بودن انسان تأكيد مي‌كنند. در تاريخ انديشة مكتوب بشر، سقراط (متوفاي 399 ق‌.‏م) را مي‌توان از كساني به‌شمار آورد كه انسان را موجودي دو‌ساحتي دانسته و بر تمايز ميان جسم و روح تأكيد ورزيده‏اند. سقراط پاسخ اين پرسش را كه «چرا فيلسوفان آرزويي جز مرگ ندارند؟» با جملات زير آغاز مي‌كند: «[مگر] مرگ جز جدايي روح از تن است، و آيا مردن به حالتي نمي‏گوييم كه تن و روح از يكديگر جدا مي‏گردند و هر‌كدام تنها و جدا از ديگري مي‏ماند» (افلاطون، دورة آثار افلاطون، ترجمة محمدحسن لطفي و رضا كاوياني، ج1، ص491). اديان آسماني و بسياري از فلاسفة بزرگ، وجود انسان را مركب از جسم و روح دانسته و بر غير‌مادي بودن روح تأكيد مي‏ورزند. در برابر اين ديدگاه كساني قرار دارند كه انسان را پديده‏اي تك‏ساحتي مي‏دانند و جز بدن مادي، بُعد ديگري براي آدمي نمي‏شناسند.

برهان در این باره بسیار است که ما تنها به دو برهان آن اشاره می‌کنیم:
1. برهان «من ثابت»
يكي از مهم‌ترين ادلة عقلي بر اثبات وجود ساحت دوم (روح) براي انسان، استناد به «من» ثابت انسان است. اين برهان را اين‌گونه تقرير مي‌كنيم:
همة انسان‌ها از هنگام تولد تا مرگ، من و شخصيت خود را يگانه مي‏يابند و با وجود دگرگوني در سلول‏هاي بدن، تغيير در برخي از ويژگي‌‏هاي جسمي و رواني و گاه از دست دادن برخي از اندام‏ها و جاي‏گزيني آنها با اعضاي ديگر، تفاوتي در آنچه «من» ناميده مي‏شود، احساس نمي‌كنند. اين حقيقت ـ ‌كه با علم حضوري دريافت مي‏شود‌ ـ نشان‌دهندة آن است كه واقعيتي يگانه، به همة مراحل زندگي انسان وحدت مي‏بخشد و با وجود تغييرات گسترده در جسم آدمي همواره ثابت مي‏ماند.
لازم به ذکر است که مراد از شخصيت در اين برهان، همان شخصيت مطرح‌شده در علم روان‌شناسي نيست كه با توجه به عوامل مختلف تغيير مي‌كند؛ بلكه مراد همان «من» ثابتي است كه همة شئون انسان، از جمله شخصيت متغير روان‌شناختي نيز مستند به آن است. شاهد اين تمايز اين است كه در شخصيت روان‌شناختي نيز مي‌گوييم «شخصيت من»؛‌ همچنان‌كه مي‌گوييم «دست من»، «قدرت من» و... . بنابراين نبايد تغيير و تحول در شخصيت روان‌شناختي را دليلِ بطلان مقدمة اول دانست.
دليل فوق را مي‌توان به‌صورت ذيل خلاصه كرد:

مقدمة اول: انسان «من ثابت» يا «شخصيت يگانة» خود را با علم حضوري ـ ‌كه خطاناپذير است‌ ـ درك مي‌كند. (بر همين اساس است كه مي‌تواند بگويد: من همان شخص 30 سال گذشته هستم).
مقدمة دوم: بر اساس يافته‌هاي دانشمندان، سلول‌ها و درنتيجه همة اجزاي بدن انسان هر‌چند سال تغيير مي‌كنند.
نتيجه: بنابراين بايد ساحتي دوم، غير از ساحت مادي انسان باشد كه منشأ ثبات و تغييرناپذيري «من» باشد.

نکته: اگر کسی بگوید سلول‌های عصبی، سیستم عصبی و یا مواردی مانند آن که تغییر ناپذیرند، می‌توانند منشأ ثبات در شخصیت انسان باشند و نیازی به عواملی خارج از جسم نیست تا به اثبات روح برسیم، پاسخ چیست؟
پاسخ: باید گفت تمام اجزای بدن انسان، حتی سلول‌های عصبی و مانند آن که ثبات نسبی نیز دارند، به دلیل این‌که دارای تغذیه و سوخت و ساز هستند، متغیرند وثابت نیستد. به علاوه بحث اختیار را چگونه می‌تواند با سلول‌های عصبی، سیستم عصبی و مانند آن جمع کرد که نه تنها همواره یکسان عمل می‌کنند؛ بلکه حتی به راحتی می‌توان نتیجة کار آنان را رصد کرده و به پاسخ یکسان رسید. این مسأله با اختیار منافات دارد. یعنی هرگز ممکن نیست که مثلاً سلول‌های عصبی پا، در هنگام حس سوزش توسط آتش، پیام و دادة‌خود را به جای مغز به دست سمت راست بدهد و بگوید چون دوست داشتم و اختیار داشتم، چنین کردم. خیر. آنان همواره کار یکسانی انجام می‌دهند. و یا در هنگام روزه‌داری مغز پیام تشنگی می‌دهد، اما انسان از خوردن آب به دلیل روزه‌داشتن امتناع می‌ورزد و می‌گوید من روزه دارم و اختیار ننوشیدن دارم و آب نمی‌خورد؛ از این رو نمی‌توان سلول‌های عصبی، ‌سیستم عصبی و مانند آن را که ثبات نسبی دارند عامل ثبات شخصیت فلسفی انسان دانست. زیرا نمی‌توان در آن صورت اختیار را توجیه کرد. اختیار انسان نیز امری وجدانی است و با علم حضوری قابل درک است و نیاز به اثبات ندارد و همه قبول دارند مگر کسی که خود را به نادانی زده باشد.
2. برهان عدم انطباع كبير بر صغير
دليل عقلي دوم برای اثبات روح اين قاعدة‌ عقلي است كه امكان ندارد شيء كبير بر شيء صغير منطبق شود و در آن جای گیرد؛ براي مثال، نمي‌توان آب يك پارچ دو‌ليتري را در يك ليوان نيم‌ليتري جاي داد، بدون آنكه حجم آب پارچ كم شود يا ظرفيت حجم ليوان بيشتر شود. اين قاعده اقتضاي همة امور مادي است. با توجه به اين قاعده مي‌گوييم:
ما صحنه‌هاي گسترده‌اي (همانند كوه‌ها و جنگل‌هاي سرسبز) را با همان ویژگی‌های طبیعی و با همان گستردگي‌اش مشاهده و درك مي‌كنيم. از سوي ديگر بايد بپرسيم كه اين صحنه‌هاي گسترده الان كجا قرار دارند؟ آيا امكان دارد كه اين كوه‌ها و جنگل‌هاي پهناور در سلول‌هاي بسيار كوچك مغز ما جاي گيرند؟ با توجه به محدوديت همة امور مادي نمي‌توان پذيرفت كه مغز كوچك مادي انسان‌ها ظرفيت حضور چنين امور گسترده‌اي را داشته باشد؛ زيرا لازمة آن انطباع و قرار گرفتن جسم كبير بر صغير است. بنابراين بايد ساحتي دوم در انسان باشد تا منشأ درك اين صحنه‌هاي گسترده باشد.
دليل فوق را مي‌توان به‌صورت ذيل خلاصه كرد:

مقدمة اول: ما صحنه‌هاي گسترده را با همان ویژگی، بزرگي و گستردگي‌اش درك مي‌كنيم.
مقدمة دوم: مغز يا ديگر اجزاي مادي انسان ظرفيت درك اين حجم عظيم را ندارند (به دليل امتناع انطباع كبير بر صغير).
نتيجه: بنابراين بايد ساحت دومي، غير از ساحت مادي در انسان باشد كه منشأ درك اين صحنه‌هاي گسترده باشد.

نکته: اگر کسی بگوید ما این توانمندی را داریم که بسیاری از اجسام بزرگ مانند کوه‌ها را در یک CD یا فلش مموری جای دهیم و اساساً در سیستم‌های دیجیتالی کنونی میلیون‌ها جسم بزرگ در جسم کوچکی جمع شده و دیده و درک می‌شود. پس باید بگوییم که آنها نیز روح دارند؟ باید چه پاسخی دهیم؟
پاسخ: بله در آنجا نیز اجسام بزرگ در اجسام کوچک قرار گرفته‌‌اند،‌ اما این منافاتی با استدلال ما ندارد؛ زیرا ما گفته‌‌ایم اشیا آن‌گونه که هستند در ذهن می‌آیند اما در CD و فلش و مانند آن،‌ تنها تصاویری از آن اشیا به صورت کوچک جمع شده‌اند. ما زمانی که در طبیعت قرار می‌گیریم طبیعت را آن‌گونه که هست با تمام بزرگی و لذت‌بخشی و یا ترسناکی و مانند آن درک می‌کنیم نه این‌که تصاویری از آن طبیعت را به ذهن برده باشیم. چه بسیار زمانی که ما تصاویری زیبا دیده‌ایم و آرزو کرده‌ایم که در آن مکان باشیم. این نشان‌گر آن است که وجود تصویر غیر از وجود خود طبیعت است. ما از طبیعت تصویر نمی‌گیریم ما در آن حضور داریم. بله در آینده وقتی به آن مکانی که قبلا رفته‌ایم می‌اندیشیم،‌ می‌توان گفت تصویر آن مکان را به ذهن آورده‌ایم. اما در فلش و مانند آن ما تنها تصاویر طبیعت را کوچک کرده و درون آن قرار داده‌ایم و چه بسا شیء کوچک‌تر را بزرگ‌تر نشان دهیم و کسی متوجه نشود اما در طبیعت به راحتی بزرگ‌تر از کوچک‌تر قابل تشخیص است. نمونة دیگر این‌که حضور در یک مکان معنوی مانند حرم امام حسین ویا مسجدالحرام با دیدن تصاویر آنان هرگز یکسان نیست. کسی حاضر نیست که به جای رفتن به مکه به دیدن عکس مسجدالحرام اکتفا کند و همان حضور معنوی را درک کند. از این رو در استدلال نیز اشاره شده است که ما واقعیت خارجی را همان‌گونه که هست و با تمام ویژگی‌ آن درک می‌کنیم و آن شیء در مغز جای نمی‌گیرد پس نیازمند یک امر مجرد هستیم تا توان درک حقایق طبیعی را داشته باشد و این با CD و مانند آن متفاوت است. زیرا ادراک امری مجرد است پس منشأ آن نیز باید مجرد باشد.

افزون بر ادلة عقلي، شواهدي تجربي نيز وجود روح را تأييد مي‏كند. پديده‏اي كه آتوسكپي(Autos copy) (مشاهدة جسم خود) خوانده مي‏شود، بيانگر آن است كه برخي از بيماران از نقطه‏اي خارج از بدن به نظارة جسم بي‏جان خويش مي‏نشينند و پس از بهبودي، از تلاش امدادگران و پزشكان براي ياري رساندن به آنان گزارشي دقيق ارائه مي‏دهند. نكتة درخور توجه آن است كه برخي از بيماران در حالتي قرار داشته‏اند كه رويدادهاي گزارش‌شده، هرگز در معرض ديد چشمشان نبوده است. از باب نمونه در يكي از اين گزارش‏ها چنين آمده است: «يك بيمار 42 ساله كه طي يك عمل جراحي در پشتش دچار سكتة قلبي شده بود، صحنه‏اي را كه ديده، چنين توصيف كرد: "فكر مي‏كنم جراح گفت: قلب ايستاد. ... ناگهان همة آنها به‌سرعت گيره‏ها را از پشت من بيرون آوردند و به بستن و بخيه زدن پوست پرداختند. من هنوز آنجا در پايين، نزديك تختِ عملياتِ جراحي بودم و مي‏ديدم كه چگونه از پايين به‌طرف بالا بخيه مي‏زنند. آنها آن‏چنان به‌سرعت مي‏دوختند كه وقتي به بالا رسيدند، قسمتي از پوست پشت من زيادي ماند. من واقعاً ناراحت و عصباني شده بودم. من خيلي بهتر از آنها مي‌توانستم آن را بدوزم"»
(جوديث هوپر و ديك ترسي، جهان شگفت‏انگيز مغز، ترجمة ابراهيم يزدي، ص563، و See: Raymond Moody, Life after life, p. 34-55)

دورآگاهي (تله‏پاتي) و انديشه‏خواني (Mind reading) از ديگر شواهد وجود روح است كه كارشناسان را به داوري‏هايي از‌اين‌دست فراخوانده است: «به نظر مي‏رسد روان ما، در يك اقيانوس سيال نامرئي و بي‏انتها شناور بوده، در حال ارتباط با روان ساير افرادي است كه آنها نيز در اين اقيانوس شناورند»
(پل ژاگو، تأثير از فاصله، ترجمة ساعد زمان، ص25).

در برخي از اين‏گونه آزمايش‏ها، فرستندة پيام كارت‏هايي را به صورت‏هايي متنوع كنار هم مي‏چيند و گيرندة پيام ـ ‌كه ممكن است در اطاق يا حتي كشوري ديگر باشد‌ ـ از نحوة چيدن آنها آگاه مي‌شود. در آزمايشي ديگر ـ ‌كه در سال 1966 و زير نظر هيئت‏هاي علمي صورت گرفت‌ ـ يك بستة مهر‌و‌موم‌شده را به‏گونه‏اي تصادفي از ميان جعبه‏هاي مشابه برگزيدند و به شخصي به نام كامنسكي دادند. او جعبه را گشود و فنري فلزي را از درون آن بيرون آورد و پس از لحظاتي دوست وي، نيكلايف ـ ‌كه در فاصلة 3000 كيلومتري قرار داشت‌ ـ دريافت‏هاي ذهني خود را چنين يادداشت كرد: «گِرد، فلزي، براق، دندانه‏دار، مانند سيم‏پيچ».
(ليال واتسن، فوق طبيعت، ترجمة شهريار بحراني و احمد ارژمند، ص262ـ263؛ و Jerome Shaffer, Philosophy of Mind, p. 75)

احضار ارواح مردگان و ارتباط با آنان، خارج ساختن اختياري روح از بدن، و نيز رؤياهاي صادق ـ ‌كه به هنگام توقف فعاليت حواس ظاهري،‌ دريچه‌هايي از جهان غيب به روي آدمي مي‌گشايند و حقايقي را دربارة رويدادهاي گذشته و آينده آشكار مي‌سازند‌ ـ از ديگر نشانه‌هاي دو‌ساحتي بودن انسان در حطیة تجربی‌‌اند.

در قرآن كريم آيات بسياري وجود دارد كه بر وجود روح دلالت مي‏كند. از روشن‏ترين آنها آيه‏اي است كه به نفس مطمئنه اشاره مي‌كند: يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلي رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً؛ «اي كه داراي مرتبة كمال نفساني "اطمينان" هستي، به‌سوي خدايت بازگرد» (فجر (89)، 27ـ28). اين آيه به‌روشني دلالت دارد بر اينكه شخصيت نفس پس از مرگ باقي است و مورد خطاب محبت‏آميز الهي قرار مي‌گيرد.
هم‌چنین در آیه‌ای دیگر می‌‌فرماید: وَلَوْ تَري إِذِ الظّالِمُونَ فِي غَمَراتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ باسِطُوا أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَي اللّه‏ِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنْتُمْ عَنْ آياتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ؛ «و اگر ستمگران را در سكرات مرگ ببيني كه فرشتگان دست‏ها را گشوده‏اند و بر سرشان ايستاده و به آنان مي‌گويند: جان بكنيد! عذاب خوار‌كننده‏اي خواهيد داشت به خاطر آنچه نادرست دربارة خدا مي‏گفتيد و نسبت به آيات او تكبر مي‏ورزيديد» (انعام (6)، 93). در اين آيه مي‌فرمايد: خودتان را خارج كنيد. پس به حكم اين تعبير، انسانيت آدمي به چيزي جز بدن اوست كه مي‏گويد آن‏ را خارج كنيد.
آيات ديگري نيز بر وجود روح دلالت دارند كه ذكر آنها در اين مجال نمي‌گنجد. برخي از اين آيات عبارت‌اند از: سجده (32)، 10ـ11؛ نساء (4)، 97؛ نحل (16)، 28ـ29؛ يس (36)، 26ـ27؛ فصلت (41)، 30؛ بقره (2)، 154. که برای مطالعة بیشتر به کتاب‌های تفسیری شیعه مانند عبدالحسين طيب، اطيب البيان في تفسير القرآن؛ سيدمحمدحسين طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن؛‌ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه؛ ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن و منابعی از این دست ذیل آیات مذکور رجوع کنید.

موجودات جسماني مستقيماً يا باواسطه تقسيم‏پذيرند؛ براي مثال، قطعه چوب يك‌متري را مي‏توان به دو قطعة نيم‌متري تقسيم كرد. رنگ چوب نيز در پي اين تقسيم دو‌پاره مي‏شود. اما هنگامي كه دربارة روح خود مي‏انديشيم، آن را امري بسيط و تقسيم‏ناپذير مي‏يابيم؛ هيچ‏گاه نمي‏توان «من» را تجزيه كرد و دو «نيمه من» پديد آورد. رنه دكارت (1596‌ ـ ‌1650‌م)، فيلسوف پرآوازة فرانسوي، در اين باره مي‏گويد:
ميان نفس و بدن تفاوتي عظيم وجود دارد؛ از‌آن‌جهت كه جسم بالطبع همواره قسمت‏پذير است و نفس به‌هيچ‌روي قسمت‏پذير نيست؛ زيرا واقعاً وقتي نفسم، يعني خودم را فقط به‌عنوان چيزي كه مي‏انديشد لحاظ مي‏كنم، نمي‏توانم اجزايي در خود تميز دهم، بلكه خود را چيزي واحد و تام مي‏بينم. ... اما در مورد اشياي جسماني يا ممتد، مطلب كاملاً به‌عكس است؛ زيرا هر‌كدام از آنها را ذهن آسان مي‏تواند تجزيه كند و با سهولت تمام به اجزاي كثير تقسيم نمايد. (رنه دكارت، تأملات در فلسفة اولي، ترجمة احمد احمدي، ص132ـ133)
نه‏تنها روح، كه پديده‏هاي روحي همچون ادراك نيز تقسيم‏ناپذيرند؛ ازاين‏رو بسياري از فلاسفة مسلمان ابتدا تجرد فعاليت‏هاي ذهني را اثبات مي‌كنند و سپس با بهره‏گيري از آن به غير‌مادي بودن روح مي‏پردازند.
دليل فوق را مي‌توان به‌صورت ذيل خلاصه كرد:
مقدمة اول: روح انسان انقسام‌ناپذير است.
مقدمة دوم: هر امر انقسام‌ناپذيري غير‌مادي است.
نتيجه: روح انسان غير‌مادي است.
گفتني است در ميان مسلمانان كساني را مي‏توان يافت مانند محمد‌بن‌عبدالكريم شهرستاني در کتاب الملل و النحل، (ج1، ص55)؛ ابوالحسن الاشعري در کتاب مقالات الاسلاميين و اختلاف المصلين، (ج1ـ2، ص336)؛ و احمد ابوزيد، الانسان في الفلسفة الاسلامية، (ص42) كه روح را نيز همچون بدن، موجودي جسماني مي‏دانند؛ هرچند آن را «جسم لطيف» مي‏خوانند و به آبي كه در همة اجزاي گُل سريان دارد، تشبیه مي‌كنند. براي نقد اين ديدگاه، مي‌توان از دليل عقلي فوق بهره گرفت.